وسایل و ابزار کار
ابزاری که در تهیهی خاتم مورد استفاده قرار میگیرند عبارتاند از اره، پرس، انواع مختلف چوبسای، چکش، سوهان، گازانبر، رنده، ظرف رنگرزی، قلممو، قیچی مخصوص بریدن مفتولهای برنجی، انبردست، دمباریک، پیچ گوشتی و سمباده. در بعضی از کارگاهها از دستگاه برش خاتم نیز استفاده میکنند که موجب افزایش بازدهی کار میشود. از ابزارهای دیگر خاتمسازی دستگاه نورد سیم است که مفتولهای فلزی را به صورت منشورهای مثلثالقاعده در میآورد. دیگر تخته شیارساز یا منشورساز است که تختهای است مسطح و روی آن شیاری به صورت منشور مثلثالقاعده وجود دارد.
نحوهی تولید
خاتمسازی حرفهای است که مواد اولیهی آن با زحمت زیاد و با صرف وقت فراوان آماده میشود. مراحل تهیهی مواد اولیه به شرح زیر است:
آماده کردن استخوان شتر: استخوان شتر را در آب آهک میخوابانند تا مغز و مویرگهای آن پوسیده شود سپس آن را در حالی که هنوز مرطوب است بریده و به صورت صفحاتی به ضخامت ۳ میلیمتر و طولی به اندازهی ارتفاع قلم استخوان در میآورند. سپس آنها را به رشتههای باریکی که مقطع آن شکل مثلث داشته و اندازهی هر یک از اضلاعش ۲ الی ۳ سانتیمتر است بریده و به همین ترتیب چوب و فلز را نیز تهیه میکنند. به طوری که طول این رشتهها ۲۴ سانتیمتر است. برای آنکه چوب و مغز استخوان یک اندازه در آیند آنها را در تختهای که به شکل زاویهی مثلث شکاف داده شده، قرار میدهند و با سوهان تخت آن را میسایند تا مقطع تمامی مثلثها دقیقا به شکل مثلث متساویالاضلاع شود.
رنگرزی
نوارهای چوبی را که به شکل منشور تهیه شده در پاتیل رنگرزی ریخته، آب و رنگ (مواد شیمیایی رنگین) به اندازهی معین به آن اضافه میکنند و میجوشانند. پس از اینکه چوبها کاملا رنگ را به خود جذب کرد آنها را بیرون آورده و بعد از شستوشو با آب، در نقطهای میگذارند تا خشک شود. به این ترتیب رشتههای رنگین خاتم تهیه میشوند.
مراحل تولید خاتم
ابتدا انواع چوبها و استخوانها را با رنگهای مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول ۳۰ سانتیمتر و قطر ۱ تا ۲/۵ میلیمتر میبرند و از آنها مثلثهایی تهیه میکنند که پس از سوهانکاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح در میآید. برای تکمیل طرح نیاز به مفتولهای سیمی به صورت مثلث است که برای آمادهسازی آنها نیز مراحل مختلفی طی میشود. برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکال مورد نظر توسط استادکار کشیده میشود و این مثلثهای چوبی، استخوانی و فلزی با مهارت هنرمند در کنار هم به وسیلهی سریشم قرار داده شده و چسبانده میشوند و با نخ محکم میشوند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست میشود. بعد از چند ساعت نخها باز شده و اضلاع طرح سوهانکاری شده و چهار عدد از پرههای ساخته شده را در کنار هم قرار میدهند و مجدداً با چسب به هم میچسبانند که حاصل آن «توگلو» است. در مراحل بعد که به «گل پیچی» مشهور است یک شش ضلعی منظم آماده میشود و به آن «شمسه» میگویند. اطراف هر ضلع، شش سیم به وسیله سریشم چسبانده و با نخ محکم میشود و حاصل آن طرح ستارهای است. این طرحها آن قدر تکرار میشوند تا به اندازهی طرح مورد نیاز درآمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار میگیرند و با چند مرحله برشکاری و چسباندن لایههای بسیار نازک چوب دراطراف آن، طرح اولیهی یک خاتم به وجود میآید.
ویژگی محصولات خاتم مرغوب
یک محصول خاتم مرغوب باید ویژگیهای زیر را داشته باشد:
۱. سطح چوبی و محلی که خاتم روی آن قرار میگیرد باید کاملا صاف باشد و اتصالات به یکدیگر جذب شده و هیچگونه جای خالی وجود نداشته باشد.
۲. رنگ تمام چوبهای مثلثیشکل در خاتمسازی باید کاملا ثابت و یکدست باشد و هیچ گونه تغییری در آن پیدا نشود.
۳. برشهای خاتم باید به نحوی روی اشیاء چوبی چسبانده شود که سطح خاتم کاملا صاف باشد و هیچگونه برجستگی نداشته باشد.
۴. بتونهکاری حفرههای استخوان یا چوب روی خاتم باید به طریقی انجام شود که شکل مثلثها را تغییر ندهد و حتیالمقدور دیده نشود. این میزان نباید از یک سوم سطح هر مثلث بیشتر شود.
۵. گلها در قسمت گوشه و پهلوی خاتم باید با هم کاملا قرینه و مساوی باشد.
۶. ساختمان نجاری اشیاء خاتم از نظر مهندسی و ابعاد باید کاملا قرینه باشد.
۷. ناهمواری و درزهای قابل لمس و رویت درگوشهها، پهلو یا سطح خاتم نباید وجود داشته باشد.
۸. تمام رویه و سطح اشیاء خاتم باید با لاک مخصوص پوشانده شود. لاککاری خاتم باید با دقت کامل انجام شود تا نقطهای از آن بدون لاک باقی نماند زیرا در غیر این صورت، رطوبت و هوا به داخل خاتم نفوذ کرده و موجب پوسیدگی سریع آن میشود.
۹. نقشها و مثلثهای خاتم هرچه ریزتر باشند کیفیت، ارزش و زیبایی آن محصول بیشتر است.
مراکز تولید محصولات خاتم
در حال حاضر کماکان شیراز مهمترین مرکز تولید محصولات خاتم است. علاوه بر شیراز، خاتمسازی در شهرهای اصفهان، گلپایگان و تهران نیز رواج دارد و خاتمسازان محصولات متنوعی را تولید و عرضه میکنند.