در قلمکاری باید از پارچه های پنبه، ابریشم، کتان، چلوار و کرباس استفاده کرد. به گفته اساتید این عرصه پارچه قلمکاری باید از نخ باشد زیرا پذیرش رنگ برای الیاف پنبه بسیار بیشتر از الیاف پشمی است. از این رو کیفیت رنگ بهتری خواهد داشت.
کاربرد رنگ در قلم کاری
رنگ هایی که در این هنر به کار برده می شود تماما از رنگ های طبیعی هستند؛ مانند رنگ مشکی که از پوست گردو و کتیرا ساخته می شود و رنگ زمینه را شامل می شود. رنگ دوم قرمز است که از زاج سفید (نوعی سنگ) و روناس ( نوعی گیاه) است و آن را با کتیرا می جوشانند تا رنگ قرمز به دست آید. بدین ترتیب رنگ سوم آبی که از لاجورد و شیره‌ی انگور و کتیرا، رنگ چهارم زرد از پوست انارشیرین و کتیرا ، رنگ سبز از پوست انار شیرین، لاجورد ، شیره‌ی انگور و کتیرا تهیه می‌گردد.
تهیه قالب
مورد دیگری که برای خلق این هنر نیاز است تهیه قالب می باشد. قالب های قلم کاری از چوبی که نقوش مورد نظر روی آن ها کنده کاری می شود تهیه می گردد.
تاریخچه قلم کاری
اگر بخواهیم به طور دقیق بگوییم قلمکاری یا به عبارتی نگارگری بر پارچه از چه زمانی شروع شده است، می توانیم به پارچه ای که به قرن چهارم پیش از میلاد تعلق دارد اشاره کنیم. این پارچه در مقبره هفت برادر سکاها کشف شد. نمونه دیگری نیز از همین دوران در گورستانی در مصر به دست آمده است.
اما استفاده از آن در دوران مغول رواج پیدا کرد و ایرانیان برای جلب نظر خوانین مغول به طراحی و نقاشی پارچه هایی برای استفاده این افراد پرداختند. زمانی که صفویان قدرت را در دست گرفتند هنرمندان از اقصی نقاط کشور به مرکز حکومت آن ها، یعنی اصفهان آمدند تا از حمایت سلاطین صفوی به خصوص شاه عباس بی بهره نمانند. در این میان استاد های قلمکاری بر پارچه نیز به اصفهان آمدند تا امروزه نیز مرکز اصلی تولید این هنر اصفهان باشد.
غیر از اصفهان قلمکاری بر پارچه در شهر های زیر نیز رواج دارد:
– تبریز
– رشت
– کاشان
– مشهد
از جمله نقوشی که در این هنر کاربرد دارد می توان به مناظر تاریخی، جانوران اهلی و وحشی، مینیاتور، شکارگاههای صنعتی، گل و بوته و اسلیمی، زنجیره و …. اشاره کرد.
در دوران صفوی از پارچه های قلمکار برای لباس های اشرافی استفاده می شد که به آن ها اصطلاحا “دلگه” می گفتند. در آن زمان محلهای مخصوصی برای تهیه لباس درباریان در بازار قیصریه اصفهان وجود داشت که در آن پارچه های قواره ای قلمکار عرضه می کردند. از دیگر کاربرد های آن در آن زمان ساخت خیمه و خرگاه و درفش های بزرگ و گرانقیمت برای رجز خوانی و به رخ کشیدن و فرهنگ و هنر بود. گاهی دیواری را کاملا با پارچه ی قلمکار می پوشانیدند و یا به عنوان پرده از آن استفاده می کردند.
امروز قلمکاری مصارف تزئینی دارد و آز طرح ها و اندازه های مختلف آن به عنوان روتختی، رومیزی و…. استفاده می شود.
اصفهان بازار قیصریه چیت ساز ها. سفرنامه اوژن فلاندن (۱۸۳۹) به نقل از کتاب اصفهان قدیم علی جانزاده
پارچه قلمکار مرغوب
همه ما در هنگام خرید صنایع دستی کشورمان تمایل داریم بهترین و با کیفیت ترین نوع آن را تهیه کنیم و از آن هنر لذت کافی را ببریم. در بازار اصفهان قلمکارهای گوناگونی می توان یافت که از درجه های مرغوبیت متفاوتی برخوردارند. کیفیت یک پارچه قلمکار را عوامل گوناگونی ایجاد می کنند. اول از همه نوع پارچه ی زیر کار است. همانگونه که گفتیم این پارچه باید از جنس پنبه باشد؛ در غیر این صورت پارچه رنگ را به خوبی جذب نمی کند در نقوش ایجاد شده نواقصی پدید می آید.
مهم ترین عامل در بالا یا پایین بودن کیفیت پارچه قلمکار، رنگ های به کار برده شده هستند اگر از رنگ های طبیعی استفاده شود و موادی که با رنگ ها برای تثبیت هرچه بیشتر آن ها با رنگ مخلوط می شودند( مانند کتیرا و گلیسیرین) از با کیفیت ترین مواد باشد عمر قلمکار شما بالا می رود. از مراحل بعد از نقش انداختن بر روی پارچه شستن آن در آب است که به اصلاح آن زا “آبخور کردن” می گویند.
اما به جز رنگ و تثبیت آن نقوش به کار رفته ، یا همان قالب های استفاده شده در آن وتعدد رنگ ها نیز در بالا بردن کیفیت کار نقش بسزایی دارند.
در پارچه های قلمکار هرچه تعداد رنگ ها بالاتر باشد، بدین معنا است که تعداد مهر ها و بالطبع تعداد افرادی که روی آن وقت گذاشته اند بیشتر است. زیرا در کارگاه های قلمکارسازی هر مهر توسط یک استادکار بر روی پارچه زده می شود تا مهرها هرچه منظم تر بر روی پارچه نقش بیاندازند.
سفره قلمکاری. پر از نقش و رنگ
پارچه‌های قلمکار، زیباست و خیال انگیز، و با همه‌ی سادگی، نشانه‌یی است از پایداری یک سنت و یادگاری است از پیشینیان ما که هنر، فروتنی و پشتکارشان، ستایش انگیز بود. خوشبختانه امروزه نیز پارچه های قلمکار به دلیل قیمت نسبتا پایین آنها نسبت به صنایع دستی دیگر خریداران زیادی دارد و مورد توجه قرار گرفته است.