قدمت خاتم‌کاری در ایران
قدیمی‌ترین نمونه‌های آثار خاتم که تاکنون به دست ما رسیده، آثار مربوط به دوران صفویه است ولی آثار و مدارکی نیز به دست آمده که نشان می‌دهد این فعالیت هنری از زمان دیلیمیان در ایران وجود داشته است.
دوره‌ی صفویه
هر گونه تحقیق و بررسی درباره‌ی تاریخچه و پیدایش هنر خاتم‌سازی در ایران باید از دوره‌ی صفویه به بعد انجام شود. دوران صفویه دوران اوج صنعت خاتم‌کاری است. تشویق هنرمندان و برقراری روابط بازرگانی با کشورهای دیگر به گسترش این هنر کمک زیادی کرد. در دوران صفویه، علاوه بر شهر اصفهان، در شهرهای جنوبی ایران مانند شیراز و کرمان هم هنر خاتم‌کاری مورد توجه قرار گرفته و هنرمندان آن دوره آثار قابل توجهی از خود به یادگار گذاشته‌اند، مثل درب مدرسه‌ی سلطانی چهارباغ که در بازار هنر قرار دارد و مقبره‌ی شیخ صفی الدین در اردبیل که استادانی از اصفهان در آن کار کرده‌اند.
از میان دیگر آثار خاتم‌سازی این دوره، صندوق‌هایی است که برای مقابر ائمه ساخته‌اند.
در اواخر دوران صفویه این هنر رونق خود را از دست داد. در دوران کوتاه سلطنت زندیه، تحولاتی در هنرهای تزیینی و سنتی ایران پدید آمد. قلمدان‌سازی، خاتم‌سازی و نقاشی رنگ و روغن در شیراز مرکز حکومت زندیه متداول شده و بسیاری از هنرمندان گوشه‌گیر اصفهانی به شوق از سر گرفتن هنر خود راهی شیراز شدند و خاتم‌سازی رونقی دوباره گرفت. متاسفانه بسیاری از آثار خاتم دوره‌ی زندیان به خاطر کینه‌ی شدید قاجاریه به این خاندان، نابود شده است.
اکثر کارهای انجام شده در زمان زندیه ساخت قبرها و بارگاه‌ها بوده است: از جمله صندوق خاتم مرقد حضرت علی (ع) که ساخت آن در زمان کریم خان و نصب آن در زمان لطفعلی خان صورت گرفته است و صندوق مرقد سیدالشهداء (ع) در کربلا و مرقد حضرت ابوالفضل (ع)، از آثار این دوره هستند.
دوره قاجار
در دوره‌ی قاجار نیز هنر خاتم‌سازی رو به انحطاط می‌رود. در این زمان تنها هنرمندان اندکی، آن هم از روی دلبستگی به این هنر، آن را ادامه میدهند. خریداران محصولات خاتم در این دوره بیشتر روستاییان هستند یا بزرگان شهر که میز و صندلی خاتم می‌خریدند. مقدار کمی از این آثار نیز به خارج از ایران صادر می‌شده است. در همین دوره درهای حرم شاه عبدالعظیم حسنی در تهران توسط استاد محمد جعفر و محمد کریم که هر دو شیرازی بوده‌اند، ساخته می‌شود. بقیه آثار خاتم این دوره شامل قلم‌دان، قاب آینه، و رحل قرآن هستند.
خاتم‌سازی از جمله صنایع دستی است که تولید آن در سطح جهانی، منحصر به ایران است. اگرچه در کشورهای دیگر از جمله سوریه و لبنان، کارهایی از نوع منبت ساخته می‌شود که به خاتم شباهت دارد، ولی در حقیقت این هنر ویژه‌ی ایران بوده و چنین به نظر می‌رسد که برای نخستین بار در شهر شیراز به وجود آمده باشد. امروزه آنچه به عنوان «سادلی» با مشخصات خاتم ایرانی در هند ساخته می‌شود هم توسط خاتم‌سازان ایرانی در آن کشور رواج یافته است.
مواد اولیه‌ی خاتم‌سازی
برای تولید محصولات خاتم از مواد اولیه‌ی گوناگونی استفاده می‌شود که عبارت است از:
- انواع چوب مانند چوب آبنوس، فوفل، بقم، عناب، نارنج، افرا، کیکم، تبریزی و شمشاد
- انواع استخوان و عاج مانند عاج فیل، استخوان شتر، استخوان گاو و استخوان اسب
- انواع مفتول‌های فلزی مانند مفتول برنجی، نقره‌ای و گاه مفتول طلایی
- صدف
- نخ پرک
- سریشم
- لاک
که در ادامه به ذکر خصوصیات و ویژگی‌های هر کدام از این مواد و کاربرد آن‌ها می‌پردازیم.
چوب آبنوس: از این نوع چوب در قدیم برای تهیه‌ی مثلث‌های سیاه رنگ استفاده می‌شد. این چوب دارای استحکام قابل توجهی بوده و به همین سبب در بازار، کمیاب و گران‌قیمت است.
این چوب اکثرا از هندوستان تهیه می‌شود که در حال حاضر به سبب گرانی، به ندرت مورد استفاده‌ی خاتم‌سازان قرار می‌گیرد.
چوب فوفل: اگرچه خاتم‌سازان به تدریج در اثر گرانی و کمبود چوب آبنوس به چوب فوفل که برای رنگ‌های سیاه و قهوه‌ای تیره و بیشتر در قسمت حاشیه‌ی خاتم استفاده می‌شود، روی آورده‌اند؛ ولی در حال حاضر از آنجا که این نوع چوب نیز بیشتر در هندوستان یافت می‌شود و در داخل کشور کمیاب است، کاربرد قابل توجهی در خاتم‌سازی ندارد. ضمن آن که خاتم‌سازان در صورت تمایل به استفاده از این نوع چوب، اکثرا آن را از میز و صندلی‌های قدیمی که از چوب فوفل ساخته شده، تامین می‌کنند.
چوب گردو: هم اکنون اکثر خاتم‌سازان از چوب گردو برای تهیه‌ی مثلث‌های سیاه‌رنگ استفاده می‌کنند، به این ترتیب که پس از بریدن مثلث‌ها، آن‌ها را با رنگ‌های شیمیایی به رنگ سیاه در می‌آورند.
چوب بقم: چوب بقم دارای رنگ طبیعی قرمز است، در ضمن استحکام بیشتری نسبت به انواع مشابه دارد. با توجه به این خصوصیات، در گذشته خاتم‌سازان برای تهیه‌ی مثلث‌های قرمزرنگ از چوب بقم استفاده می‌کردند ولی این چوب نیز در حال حاضر کمیاب و گران‌قیمت است و در هند یافت می‌شود.
چوب عناب: امروزه این نوع چوب تا حدودی جایگزین چوب بقم شده است و خاتم‌سازان به جای استفاده از چوب بقم از چوب عناب که قهوه‌ای روشن مایل به قرمز است استفاده می‌کنند که بیشتر در خراسان و شیراز و اطراف آن، یزد و اطراف آن، قم و چهارمحال و بختیاری یافت می‌شود. چوب عناب را اکثرا با رنگ‌های مصنوعی و شیمیایی به رنگ قرمز در می‌آورند.
چوب نارنج: چوب نارنج اکثرا در استان‌های فارس و مازندران یافت می‌شود. این نوع چوب به رنگ طبیعی قهوه‌ای روشن است که پس از بریدن مثلث‌ها آن را با رنگ‌های مصنوعی و شیمیایی به رنگ‌های قرمز، زرد یا سیاه در می‌آورند و در خاتم به کار میبرند.
چوب افرا: رنگ طبیعی این چوب قهوه‌ای است و پس از بریدن مثلث‌های خاتم، آن را با رنگ‌های مصنوعی و شیمیایی به رنگ قرمز یا زرد در می‌آورند.
چوب کیکم: از چوب کیکم به این شکل استفاده می‌شود که ابتدا روی آن شیاری به شکل مثلث به وجود می‌آورند و برای ساییدن مثلث‌ها و بغل‌شش‌ها از آن استفاده می‌کنند. یعنی در واقع مثلث‌های بریده را درون این شیار مثلثی شکل قرار میدهند و با سوهان اطراف مثلث‌ها را صاف می‌کنند و آنگاه آن را صیقل میدهند. در واقع از این چوب برای ریختن قالب مثلث‌ها و بغل‌شش‌ها استفاده می‌کنند.
چوب تبریزی یا کبوده: قسمت پشت خاتم، در واقع آستر آن، از این چوب که بسیار نرم و سفیدرنگ است تهیه می‌شود. قطر آستر درحدود یک میلی‌متر است. با اره شیارهای باریکی در آستر ایجاد می‌کنند تا حالت نرمی بیشتری داشته باشد و خاتم‌ساز بهتر بتواند خاتم آماده را به هر شکلی که مورد نظر است درآورده و روی اشیاء بچسباند.
چوب شمشاد: چوب شمشاد استحکام زیادی دارد و رنگ طبیعی آن زرد است. این چوب در مناطق سرسبز و جنگلی مازندران یافت می‌شود.
عاج فیل: عاج طبیعی بیشتر در هندوستان و قاره‌ی آفریقا یافت می‌شود و سابق برای تهیه‌ی رنگ سفید در خاتم مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ ولی در حال حاضر به سبب گرانی، کمتر در خاتم کاربرد دارد. ضمن آنکه عاج به علت زیبایی و استحکامی که به خاتم می‌بخشد هنوز در خاتم‌های درجه یک به کار می‌رود. برای این منظور عاج را که استوانه‌ای شکل است از وسط دو قسمت می‌کنند و از هر نیمه لایه‌هایی به ضخامت ۲ تا ۳ میلی‌متر میبرند و سپس آن را به شکل مثلث‌های مختلف فرم میدهند. در حال حاضر اغلب خاتم سازان از عاج مصنوعی استفاده می‌کنند.
استخوان شتر: رنگ طبیعی استخوان شتر سفید است و از آن برای تهیه‌ی مثلث‌های مختلف استفاده می‌کنند و آن را با رنگ‌های شیمیایی به رنگ‌های گوناگون در می‌آورند. نحوه‌ی استفاده از استخوان شتر به این صورت است که پس از بریدن هشت قلم شتر، آن‌ها را به وسیله‌ی آب آهک تمیز و پاک می‌کنند و به مدت شش ماه در آب آهک قرار میدهند تا مواد زائد و چربی استخوان گرفته شود، به گونه‌ای که استخوان کاملا سفید شود. سپس آن را با تیشه‌ای مخصوص می‌تراشند و پس از آن مثلث‌ها و لایه‌هایی از آن را میبرند که در خاتم در کنار چوب و فلزات دیگر به کار برده می‌شود. از استخوان شتر یا به صورت رنگ طبیعی در خاتم استفاده می‌شود و یا اینکه آن را با رنگ‌های شیمیایی به رنگ سبز در می‌آورند.
استخوان اسب: استخوان طبیعی اسب سفید رنگ است. این استخوان را نیز با استفاده از رنگ‌های شیمیایی به رنگ‌های گوناگون به خصوص رنگ سبز در می‌آورند و با مثلث‌های دیگر مخلوط می‌کنند. از آنجا که استخوان اسب رنگ‌پذیری بیشتری نسبت به استخوان شتر دارد، به همین دلیل استفاده از آن متداول‌تر است. امروزه علاوه بر استخوان شتر و استخوان اسب از استخوان گاو نیز استفاده می‌شود که بیشتر هم در دسترس است.
مفتول‌های فلزی: در خاتم‌سازی برای تهیه‌ی رنگ زرد طلایی و براق از برنج استفاده می‌کنند. البته در گذشته به ندرت از طلا نیز در خاتم استفاده شده است. در بعضی انواع خاتم از مفتول نقره‌ای و گاهی نیز از آلومینیوم استفاده می‌شود. برای تهیه‌ی مثلث، از مفتول‌های برنجی برای رنگ زرد طلایی و از مفتول‌های نقره‌ای برای رنگ سفید براق استفاده می‌شود. در گذشته برای تهیه‌ی مثلث‌های مفتولی به وسیله‌ی دستگاهی به نام حدیده آن را به فرم و شکل سه‌پهلو در می‌آوردند و روی سندان با چکش مخصوص بر آن می‌کوبیدند تا مفتول دلخواه را برای جاسازی در خاتم آماده کنند؛ اما در حال حاضر از نوردهایی که به شکل مثلث است برای شکل دادن به مثلث‌ها استفاده می‌کنند.
پس از آنکه مثلث‌ها را از نورد خارج کردند، مفتول‌های مثلثی‌شکل آماده را در اندازه‌های معین می‌چینند و در شیارهای چوب کیکم قرار میدهند سپس مفتول‌ها را با سوهان می‌سایند و براق می‌کنند. در گذشته خاتم‌سازان برای تهیه‌ی رنگ زرد طلایی مس را به کار می‌گرفتند که البته این فلز ثبات رنگ نداشته و استحکام لازم را برای این کار ندارد.
در حال حاضر اکثر خاتم‌سازان برای تامین رنگ زرد طلایی، مفتول‌های برنجی را به کار می‌گیرند که البته آن هم ثبات رنگی کافی را ندارد.
صدف: استفاده از صدف در خاتم‌سازی موجب زیبایی بیشتر و افزودن بر کیفیت خاتم می‌شود ولی امروزه به سبب گرانی این محصول و همین طور کمیاب بودن آن، کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. صدف را خاتم‌سازان از بنادر و جزایر خلیج فارس و دریای عمان تامین می‌کنند و در حال حاضر برای تامین رنگ سفید براق در خاتم‌های درجه یک و عالی کاربرد دارد.
نخ پرک: در خاتم‌سازی برای پیچیدن مثلث‌ها، پره‌ها و گل‌ها از نخ‌های گوناگون با ضخامت‌های متفاوت استفاده می‌شود که معروف‌ترین و رایج‌ترین آن‌ها نخی به نام پرک است.
سریشم: در خاتم‌سازی برای چسباندن خاتم روی ظروف و اشیاء گوناگون از چسب سریشم استفاده می‌شود. این چسب را باید فقط هنگام مصرف گرم کرد زیرا گرم کردن مجدد آن از قدرت چسبندگی‌اش می‌کاهد. برای گرم کردن چسب آن را داخل ظرف دوجداره قرار میدهند. در جداره‌ی اول ظرف گرم می‌شود و چسب داخل جداره‌ی دوم به صورت مایع و نیم‌گرم در می‌آید و نمی‌سوزد. در صنعت خاتم‌سازی از چسب دیگری نیز استفاده می‌شود که چسب سفید نام دارد و به شکل سرد مصرف می‌شود. چسب سفید که دارای استحکام و دوام زیادی است به صورت طبیعی از صمغ درختان تهیه می‌شود و برای چسباندن استخوانی که در گوشه‌های ظروف و محصولات خاتم، کار گذاشته می‌شود، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
لاک: پس از تکمیل خاتم و چسباندن آن روی اشیاء، سطح خاتم را پرداخت کرده و صیقل میدهند و سپس در سه نوبت سطح خاتم را با لاک مخصوص می‌پوشانند. نکته‌ی مهم در این مرحله این است که باید لاک روی تمام سطح محصولات خاتم به طور یکسان و هماهنگ زده شود تا برجستگی و فرورفتگی در سطح آن ایجاد نشود و از زیبایی و کیفیت آن کاسته نشود. همچنین این کار باید در محلی سرپوشیده و دور از گرد و غبار انجام شود تا ذرات معلق موجود در هوا بر سطح اشیاء لاک خورده ننشیند. سطوح بدون روکش محصولات خاتم مانند پشت قاب و داخل جعبه و... را پس از سمباده زدن و صیقل دادن باید بتونه‌کاری کرده و کیلر بزنند. به هر حال باید تمام سطوح خاتم و سطوحی که به شکل چوبی باقی می‌مانند از لاک پوشیده شوند تا از هیچ نقطه‌ای از آن رطوبت به داخل شی نفوذ نکند. امروزه بسیاری از خاتم‌سازان به جای لاک‌کاری به این شیوه، محصولات خاتم را با نوعی جلا به نام پولیستر می‌پوشانند که ماده‌ای شیشه‌ای مانند و غیر قابل سوختن است.